Zgodnie z obowiązującą ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich część lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową (art. 3 pkt. 1).
W myśl art. 6 ust. 1 pkt. 1 ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania zabytki nieruchome, będące w szczególności:
a. krajobrazami kulturowymi,
b. układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi,
c. działami architektury i budownictwa,
d. działami budownictwa obronnego,
e. obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi,
f. cmentarzami,
g. parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni,
h. miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji.
Ochronie mogą podlegać również nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6 ust. 2).
Do rejestru zabytków wpisuje się zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru zabytków, a także jego nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna (art. 8, 9 pkt. 1, 2).
W Dziale Ewidencji i Rejestru Zabytków NID gromadzone są decyzje o wpisie do rejestru zabytków z terenu całego kraju, do dostarczenia których zobligowani są Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków.
Informacja o lokalizacji obszarów chronionych ze względu na wpis do księgi A i C rejestru opracowana na podstawie decyzji przesłanych do NID przez WKZ jest dostępna na administrowanym przez Narodowy Instytut Dziedzictwa geoportalu będącym częścią krajowej infrastruktury informacji przestrzennej. Geoportal NID jest dostępny pod adresem http://mapy.zabytek.gov.pl.
Wykaz obiektów i miejsc wpisanych do księgi A rejestru zabytków w formacie pliku CSV można pobrać pod adresem https://dane.gov.pl/dataset/1130, natomiast analogiczny plik z wykazem zabytków archeologicznych wpisanych do księgi C rejestru dostępny jest pod adresem https://dane.gov.pl/dataset/210 Oba wykazy zawierają obiekty, o których informacje prezentowane są na geoportalu NID.
Ponadto poniżej udostępniamy Państwu, opracowania prezentujące informacje o obiektach wpisanych do rejestru zabytków przygotowane na podstawie decyzji wydawanych przez Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków, w których starano się grupować zabytki w zespoły, aby ukazać je we właściwym kontekście architektonicznym i przestrzennym.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami jeden egzemplarz każdej decyzji winien być przesyłany do Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Procedury administracyjne związane z wydawaniem decyzji (m.in. możliwość składania odwołań, a także tryb skreślania zabytków z rejestru) powodują, że niektóre dokumenty wpływają do NID ze znacznym opóźnieniem. Stąd w niniejszym wykazie mogą wystąpić rozbieżności z zapisami w księgach rejestru, prowadzonych w poszczególnych województwach. Ponadto w spisie ujęto niektóre obiekty już nieistniejące, ponieważ mogą być usunięte z wykazu dopiero po wydaniu przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prawomocnej decyzji o skreśleniu zabytku z rejestru. W spisie zabytków architektury i budownictwa znajdują się obiekty z różnych ksiąg rejestru. Dopiero ustawa o ochronie zabytków z 2003 r. obligatoryjnie wprowadziła 3 rodzaje ksiąg rejestru zabytków : A (architektura i budownictwo), B (zabytki ruchome) C (zabytki archeologiczne). Wcześniej w tej klasyfikacji panowała pewna dowolność i stąd np. do zabytków archeologicznych zaliczano nowożytne ziemne fortyfikacje bastionowe, a w grupie zabytków ruchomych znalazła się część kapliczek przydrożnych lub pomników.
Obiekty figurują pod adresami, obowiązującymi w momencie wpisu do rejestru; od tego czasu zmieniła się w wielu wypadkach przynależność administracyjna miejscowości (wsie lub przysiółki zostały włączone do większych aglomeracji), a także zmianie ulegały nazwy miejscowości, ulic lub numery domów. Staramy się aktualizować te dane na bieżąco, co jest możliwe np. w odniesieniu do nazw lub przynależności administracyjnej miejscowości (w oparciu o dane GUS). Natomiast aktualne nazwy ulic lub numeracja budynków mogą być wprowadzane tylko po uzyskaniu informacji od WKZ; o tych zmianach Instytut nie jest informowany na bieżąco, stąd - w opublikowanym poniżej wykazie - mogą pojawić się nieaktualne dane adresowe.
Rejestr zabytków ulega ciągłym zmianom, nie tylko z racji wpisywania nowych lub skreślania obiektów, które uległy zniszczeniu lub utraciły wartości zabytkowe. Liczne zabytki drewniane zostały przeniesione do skansenów i wpisane do inwentarza muzealnego, co skutkuje skreśleniem z rejestru zabytków. Wiele zabytków w momencie wpisu do rejestru nie było właściwie rozpoznanych pod względem naukowym i w miarę postępu badań konieczne było uzupełnianie decyzji bądź rozszerzanie zakresu ochrony. Takie działania dotyczyły zwłaszcza obiektów w zespołach budowlanych, gdzie osobnymi decyzjami obejmowano pojedyncze budynki (a np. w przypadku budowli obronnych osobno wpisywano fragmenty murów, baszty i bramy), w różnych okresach czasu.
Aktualizacja rejestru jest więc czynnością permanentną i dlatego prezentowany wykaz ma charakter roboczy. Choć jest on kwartalnie uzupełniany, to należy mieć świadomość, iż nie przedstawia wszystkich danych, aktualnych w dniu odwiedzenia strony internetowej NID.
żródło www.nid.pl
